De meer dan twintig rechtszaken aangespannen door Viruswaarheid tegen het lockdownbeleid hebben mij de ogen geopend wat betreft de erbarmelijke staat van de Nederlandse rechtspraak. Nou wist ik al wel van de toeslagenaffaire dat veel rechters de regering goedgelovig volgde, maar dat het zo erg was dat rechters niet eens proberen onafhankelijk te zijn wist ik in elk geval niet. Dat hele parketten bereid zijn de regering op zijn woord te geloven dat wat nu niet erger is dan een verkoudheid de volledige ontmanteling van grondwettelijke rechten vereist is het equivalent van je laten aanpraten dat 2+2 gelijk is aan 389. Onze rechters hebben zich laten kennen als incompetent en slaafs. Hoe kan in de toekomst de rechtspraak hervormd worden opdat het wel zijn taak van onafhankelijke macht verricht? Ik wil hieronder wat ideeën bespreken aangaande de aanstelling van rechters en de opleiding.
Hoe kunnen we onafhankelijke rechters vinden?
Op het moment worden rechters door de Koning, en dus de regering, aangesteld. Het staatsapparaat houdt die zaak in de gaten en heeft dus lijsten van kandidaten voor toekomstige rechters. Zoals we nu weten heeft dat systeem rechters opgeleverd die het adagium ‘wiens brood men eet, wiens woord men spreekt’ met enthousiasme uitbeelden.
Mijn voornaamste idee hoe dit anders kan is om rechters aan te laten stellen via twee jury’s: een vakjury die bestaat uit willekeurig gekozen Nederlanders met een rechtenopleiding; en een burgerjury bestaande uit willekeurige burgers. Die vakjury moet het kandidaten veld voor een rechter positie uitdunnen tot een klein lijstje en de burgerjury moet er dan 1 van aanstellen. Bereid zijn om mee te doen met die burgerjury’s zou een democratische plicht zijn voor alle burgers.
Ik heb al eerder besproken wat voor voordelen het gebruik van burgerjury’s heeft1: daarmee doorbreek je de band tussen politieke en rechterlijke macht, omdat je de burgerij als beslisser neerzet. Natuurlijk kan dat wel eens verkeerde benoemingen opleveren, net als het huidige systeem, maar de benoemingen via willekeurige burgers zullen in elk geval buiten de vriendjespolitiek en het grote geld omgaan. De kleine kliekjes die er nu zijn rondom topposities worden buiten spel gezet. Wat mij betreft zou het organiseren van die juries een taak zijn voor de Kiesraad, waarvan de top zelf ook via burgerjury’s wordt aangesteld.
De rechterlijke opleiding
Op het moment is de rechtenopleiding uitermate goedkoop omdat studenten eigenlijk alleen maar uit boeken les krijgen. Daarom volgen hele hordes dan ook die opleiding. Wat we van deze tijd geleerd hebben is dat die boekenkennis in de praktijk geen bescherming biedt tegen de verleiding van de macht en de waan van de massa. Die opleiding moet dus anders, maar hoe?
Ik zie twee grote mogelijke verbeteringen in de opleidingen, vooral als het op staatsrecht en openbare orde aankomt. Eén van de verbeteringen is dat iedereen die staatsrecht volgt een maand zelf in het rechtssysteem moet zitten als beklaagde en gevangene: ze moeten het traject zelf meemaken. Dit idee is natuurlijk bekend uit films en staat in de sociale wetenschap bekend als ‘audit study’ of ‘participatory field experiment’. Het zijn wat dure woorden voor het simpele idee dat je het systeem van de andere kant moet meemaken om echt door te hebben hoe het werkt.
Het zal wat voeten in de aarde hebben om dit goed op te zetten, want het zou nodig hebben dat vele honderden studenten per jaar een valse identiteit krijgen alsook een verzonnen crimineel dossier. Bovendien zullen die studenten allerlei risico’s lopen binnen gevangenissen. Juist door die risico’s aan den lijve te ervaren leren ze hoe het echt zit en zal ook het hele systeem zichzelf veel beter leren kennen, waardoor hopelijk de ergste uitwassen verleden tijd worden.
Een tweede idee is het meemaken van massahysterie. De studenten staatsrecht moeten voelen hoe het is om meegesleept te worden door een massa, inclusief mensen voor wie ze enorm respect hebben (want juist dat is cruciaal).
Massahysterie in opleidingen in te bouwen is een lastige klus. Je zou het kunnen proberen op te zetten als onderdeel van een virtuele wereld, dus een soort simulatie wereld. Je kunt eraan denken studenten een tijdje in een buitenland te zetten waar op dat moment een massahysterie waait: je hebt in de VS altijd wel wat cults waar je studenten in kunt zetten om te ervaren hoe dat aanvoelt. Je kunt eraan denken om studenten een paar weken in dezelfde situatie als de Stanford gevangenis experimenten te zetten als medebewaker.2
Zulke ervaringen zouden dan achteraf goed begeleid moeten worden zodat de juiste lessen getrokken worden. Ook kun je die inzichten verder inbouwen in het curriculum, zoals studenten opdragen regelmatig voorspellingen te moeten doen over de ontwikkelingen binnen groepen waar een massahysterie waart. Het doel is studenten te doen beseffen dat ze niet immuun zijn voor massahysterie en dat van zichzelf te accepteren: het onderkennen van hun eigen diep sociale aard is nodig om daarvan de nadelige gevolgen te herkennen.
Conclusies
Naast deze aanpassingen aan aanstellingen en opleidingen voor toekomstige rechters zijn er natuurlijk nog veel meer zaken van belang voor een terugkeer van een onafhankelijke rechtspraak in Nederland. Er moet een zekere mate van gerechtigheid komen voor de misdaden van de laatste 24 maanden. Ook hebben we op veel terreinen betere wetten nodig, beter functionerende onafhankelijke instanties, en een betere media. Het lijkt me nu de uitgelezen tijd om constructief na te denken hoe dat we dat allemaal zouden moeten doen, natuurlijk in het belang van liefde en waarheid.
Paul Frijters is emeritus professor welzijnseconomie aan de London School of Economics
1. https://voorwaarheid.nl/informeren/burgerjurys-voor-aanstellingen/
2. https://voorwaarheid.nl/informeren/wat-vrije-burgers-doen-als-ze-gevangenen-of-bewakers-worden/
