De eerste vragen die veel Nederlanders stellen als zij de mogelijkheid tot emigratie onderzoeken: hoe is het met de veiligheid, zijn er goede ziekenhuizen, zijn er vegetarische (ja, echt waar) restaurants, hoe staat het met de ziektekostenverzekering en kan ik een baan vinden? Men zoekt de veiligheid, bescherming en comfort van een soort tweede Nederland; het roept bij mij de vraag op of mensen nog begrijpen wat het begrip ‘vrijheid’ inhoudt.
Vrijheid is meer dan handelen en denken zonder dwang van anderen, maar betekent ook eigen keuzes maken, controle over je eigen leven en lichaam hebben en je eigen leefomstandigheden organiseren. De kern van vrijheid is niet gemak en comfort, maar eigen verantwoordelijkheid, het accepteren van risico’s en de bereidheid het veilige bestaan met al haar zekerheden los te laten.
Het is de vraag of mensen die hun hele leven doorbrachten in een samenleving waarin de overheid vanaf de wieg tot aan het graf elk detail van het bestaan bepaalt, vangnetten biedt en risico’s uitsluit met een eindeloze stroom van wetten en betuttelende leefregels, nog wel kunnen omgaan met vrijheid en daaraan verbonden eigen verantwoordelijkheid.
De meeste mensen associëren vrijheid met inhoudsloze commercials waarin levensverzekeringen aangeprezen worden als lifestyle van luxe vakanties, witte stranden en cruisereizen.
Het is de vrijheid van een kanarie die alleen het leven binnen de grenzen van zijn kooi kent en iedere dag opnieuw zelf mag kiezen aan welke kant van de tralies hij vandaag zijn liedjes fluit. De vogel wacht elke dag opnieuw geduldig op voer en water en zou in vrijheid van angst en onzekerheid ellendig aan zijn einde komen.
De film The Shawshank Redemption toont dit verschijnsel op een rake manier. Red droomt tijdens zijn levenslange gevangenisstraf van een leven in vrijheid, maar tijdens de tientallen jaren detentie vervaagt dat verlangen. “Het grappige van gevangenismuren is dat je ze eerst haat, dan raak je eraan gewend en uiteindelijk kan je niet meer zonder ze”, zegt hij in de film.
Zijn bevriende medegevangene Brooks maakt zelfs een einde aan zijn leven als hij vrijkomt. Hij was zo gewend aan het gevangenisleven, dat de lang gehoopte vrijheid zijn grootste vijand werd.
Door onmerkbare mechanismen komen wij als mens vast te zitten in onwrikbare denkkaders, ideeën en gedrag, we aanvaarden de realiteit waarin we leven, passen ons aan en worden onderdeel en afhankelijk van het systeem. Ook iets dat eerst heel ongemakkelijk aanvoelt, kan op zeker moment toch vertrouwd worden. Het gevolg is dat we onze realiteit niet meer kunnen of willen veranderen, geen ambities meer hebben en onze dromen verliezen. In de sociologie heet dit fenomeen institutionalisering.
Het hoeft niet te verbazen dat tientallen jaren verzorgingsstaat ons conditioneerde als kanaries in een kooi. Dat verklaart misschien ook de absurde volgzaamheid van de bevolking, de gelatenheid waarmee tijdens corona draconische vrijheidsbeperkingen en leefregels lijdzaam geaccepteerd werden.
In het gemak en comfort van Netflix en chips verloren wij als samenleving de fundamentele betekenis van vrijheid, het besef dat vrijheidsrechten de basis vormen van een menswaardig bestaan. Dit maakt de huidige situatie weinig hoopvol; de realiteit is dat velen liever de verdergaande restricties van hun persoonlijke vrijheid accepteren dan te kiezen voor een leven waarin zij gedwongen zijn zelf verantwoordelijkheid te nemen over hun bestaan. Men vindt het eigenlijk wel gemakkelijk als de overheid alles regelt en bepaalt.
De tragische conclusie is dat niet alleen de bereidheid om te vechten voor vrijheid ontbreekt, de meerderheid heeft waarschijnlijk zelfs geen notie van de betekenis ervan.
Veiligheid en vrijheid zijn communicerende vaten, Nederland glijdt af naar een totalitair systeem waarin elk mogelijk risico bij voorbaat uitgesloten wordt. Uit gemakzucht kunnen we dat systeem net als de gevangenen in Shawshank Redemption omarmen, maar als we de toekomstige generaties een menswaardig bestaan gunnen, zullen we opnieuw moeten uitvinden wat vrijheid betekent.