De nieuwe censuurdienst als zelfstandig bestuursorgaan

Samenwerking overheid, bedrijfsleven en NGO’s

Een white paper uit het Verenigd Koninkrijk over internetcensuur toont dat de Britten al een paar stappen voor liepen op Nederland. Zij hadden in april 2019 al een plan liggen waarin ambtenaren met bedrijven en 25 NGO’s de strijd voerden tegen ongewenste content op internet. Gebruikers konden worden verwijderd, en zoekresultaten werden beïnvloed bij overtredingen zoals het verspreiden van desinformatie.

Op 24 april 2020 verscheen een e-mail met een voorstel om organisatorisch invulling te geven aan de Europese Verordening voor Terroristische Content Online (TCO). Men besprak vier opties: Een dienstenonderdeel, een inspectie, een ZBO en een Agentschap. De voorkeur van justitie ging uit naar een ZBO omdat deze onafhankelijk oordelen zou kunnen vellen over desinformatie. Enkele voorbeelden van ZBO’s ⁵ zijn: de NPO, KvK, CBS, CBR en het CBG.

Uit een vergaderverslag van 30 april 2020 blijkt dat de NCTV samen optrok met de Directie Rechtshandhaving en Criminaliteitsbestrijding (DRC). De NCTV richtte zich op Terroristische Content Online (TCO), en de DRC op de bestrijding van kinderporno.

Gezamenlijk zouden de organisaties naar Binnenlandse Zaken gaan om de optie van een ZBO te bespreken.

Op 2 juni 2020 vond een vergadering plaats waarin de terrorismebestrijders Binnenlandse Zaken probeerde te overtuigen van de noodzaak voor een ZBO als organisatievorm. BZK had in een eerder overleg al aangegeven dat zij niet overtuigd waren van de noodzaak van een nieuwe ZBO. Deze constructie zou de minister van Justitie op afstand plaatsen. Uit het verslag blijkt tevens dat er door de NCTV al druk was uitgeoefend op BZK.

Door de censuurorganisatie te verpakken in een ZBO, tezamen met een doel om kinderporno te bestrijden, zou deze constructie kansrijker zijn om geruisloos te worden geaccepteerd. Weinig parlementsleden zouden immers bezwaar maken tegen het bestrijden van kinderporno.

In de Europese verordening ¹ waar Grapperhaus in zijn Kamerbrief ⁶ aan refereerde, wordt niet specifiek over de verspreiding van kinderporno gesproken, maar des te meer over terroristische content en desinformatie.

Op 17 juni verscheen een zeer interessante e-mail die de kern van het probleem met een ZBO raakt. Dit was tevens het bezwaar dat Binnenlandse Zaken had ten aanzien van de door de NCTV gewenste constructie. Met een ZBO zou de ministeriële verantwoordelijkheid op afstand komen te staan, en zouden overheidstaken door een orgaan worden uitgevoerd dat niet door het parlement gecontroleerd kon worden. Als de minister van Justitie hiermee zou instemmen, zou hij zijn eigen verantwoordelijkheden uitbesteden. Een ZBO zou alleen bij wet kunnen worden ingesteld.

De ZBO zou de vrijheid van meningsuiting inperken. De ambtenaren beseften dus heel goed wat de doelstelling van de ZBO zou worden.

In deze periode verscheen een ongevraagd advies van de Raad van State over ZBO’s en hoe deze de ministeriële verantwoordelijkheid op afstand zetten en steeds meer verantwoordelijkheden beleggen bij ZBO’s. Binnenlandse Zaken onderschreef dit standpunt, zo blijkt uit de onderstaande mail van BZK aan de NCTV.

Als reactie op dit ongevraagde advies schreef minister Ollongren van Binnenlandse Zaken een brief aan de koning. De brief, waar de majesteit mes en vork bij nodig zal hebben gehad, bevat een algemene beschouwing over ZBO’s, maar geen concreet vraagstuk of advies.

Gedurende de zomer van 2020 ging de NCTV door met lobbyen voor een ZBO om kinderporno en terroristische content online te bestrijden. Ook bij minister Grapperhaus. Het ging immers om zijn mandaat.

Eind september kwam het verlossende bericht dat de minister van Justitie akkoord ging met het beknotten van zijn eigen ministeriële verantwoordelijkheden. Hij zou het gesprek aangaan met de Staatssecretaris van BZK om de constructie van een ZBO voor te stellen.

Het gesprek werd door ambtenaren van de NCTV en PNI (Contraterrorisme) voorbereid. Het probleem van terroristische content online zou weleens onbekend kunnen zijn voor de staatssecretaris van BZK, dus een ambtenaar opperde om dit te benadrukken. Een gesprek dat hiermee begint, wordt ‘politieker’.

De neutrale lezer zal vraagtekens plaatsen bij een probleem waarvan de staatssecretaris van BZK eerst nog overtuigd moet worden.

Uiteindelijk heeft het gesprek nooit plaatsgevonden, omdat de ministeries van BZK en J&V overeen waren gekomen dat het geschil op hoogambtelijk beslecht kon worden.

Eind oktober verscheen een nota naar aanleiding van een tegenvoorstel dat het ministerie van BZK aan de NCTV had gedaan. Het voorstel omvatte een alternatief voor een ZBO, waarmee de democratische controlemechanismen beter gewaarborgd bleven.

De NCTV accepteerde dit niet. Een ZBO zou de enige weg zijn omdat een dergelijke organisatie ‘onafhankelijk’ zou kunnen oordelen over te verwijderen online content. Daar zou een minister van Justitie geen verantwoording over moeten afleggen tegenover een parlement.

Het Haagse spel

Op 20 november 2020 informeerde minister van J&V Ferd Grapperhaus ⁷ de Tweede Kamer over het plan om één ZBO op te richten voor de aanpak van kinderporno en terroristisch materiaal. Pas in de tweede alinea spreekt hij over de bestrijding van terroristisch materiaal, en later in zijn brief wekt hij de indruk dat de Europese Unie afdwingt dat hiervoor een ‘nationale autoriteit’ moet worden ingericht. Hierdoor lijkt de vorm van een ZBO vanzelfsprekend.

Kamerleden die deze minister moesten controleren, zullen het spel achter de schermen om de DSA via de inlichtingendiensten te implementeren niet volledig hebben kunnen doorgronden. Bovendien was er weinig weerstand te verwachten tegen een nobel doel als de bestrijding van kinderporno.

Het idee om een censuurorgaan als ZBO op te tuigen en dit tezamen met kinderporno te verpakken, was een briljante zet.

Het spel in Den Haag wordt zichtbaar wanneer parlementsleden Kamervragen gaan stellen over de voortgang van de bestrijding van kinderporno en Terroristische Content Online. Doordat Miriam Bikker van de ChristenUnie vragen indient, worden bewindvoerders extra onder druk gezet.

In juni 2022 vond een Kamerdebat plaats over de inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Kamerlid Rajkowski van de VVD stelde enkele vragen, waarvan één ging over de stand van zaken omtrent de Digital Services Act. Rajkowski zal het verband hebben begrepen tussen de inlichtingendiensten, chatdiensten als Telegram en de DSA.

Opvallend in onderstaande mail is dat de ambtenaar van Binnenlandse Zaken dit verband niet zag.

ATKM: Het ministerie van Waarheid

De ambtenaren van het ministerie van V&J moeten zich al die tijd bewust zijn geweest van het feit dat zij een ministerie van Waarheid aan het optuigen waren.

Op hoogambtelijk niveau kwam men uiteindelijk tot een akkoord. Het is onbekend welke DG’s van de ministeries dit compromis bereikten, maar het is niet ondenkbaar dat Aalbersberg van de NCTV of Dick Schoof (ex-AIVD en ex-NCTV) betrokken is geweest.

Op 20 november 2020 verscheen een officiële bekendmaking ⁸ op de site van de Rijksoverheid van de constructie met een ZBO. Hierdoor ontstond een nieuwe semi-ambtelijke organisatie die over censureren van internetcontent ging, zonder dat de minister van Justitie hierover verantwoording zou hoeven afleggen tegenover de Tweede Kamer.

De naam van de ZBO werd: Autoriteit online Terroristisch en Kinderpornografisch Materiaal (ATKM).

De Algemene Bestuursdienst publiceerde op 24 augustus 2023 een nieuwsbericht ⁹ over de aanstelling van Arda Gerkens als bestuursvoorzitter van de ATKM. Zij was aangesteld door de NCTV en het Directoraat-Generaal Rechtspleging en Rechtshandhaving (DGRR).

Op 26 september 2023 verscheen een vacature ¹⁰ voor ‘Specialist beoordeling en handhaving online terroristisch materiaal’. De organisatie heeft initieel een jaarlijks budget gekregen van 2 miljoen euro en is momenteel mensen aan het werven.

De EU heeft een lijst gepubliceerd ¹¹ met de contactgegevens van de lokale autoriteiten per land. Wat opvalt is dat Nederland met een ZBO één van de weinige landen is die de censuuractiviteiten heeft uitbesteed. In andere landen is het als een taak van de Politie of inlichtingendiensten ondergebracht, of rechtstreeks onder een ministerie.

Uit de Memorie van Toelichting   ^{12 16} op de invoering van de Wet bestuursrechtelijke aanpak online kinderpornografisch materiaal blijkt dat de nieuwe organisatie ATKM onderdeel zal worden van de Nederlandse invulling aan de Digital Service Act.