Het laatste salvo in de voortdurende strijd tussen Elon Musk en de EU kwam van de eigenaar van X. Hij onthulde dat X in de aanloop naar de Europese verkiezingen “een illegale geheime deal” werd aangeboden: als het platform zou instemmen met het in het geheim censureren van online uitingen, dan zou de Europese Commissie geen boete opleggen voor overtredingen van de nieuwe wet op online inhoudsmoderatie, de Digital Services Act (DSA). X weigerde mee te werken, maar alle andere grote platforms accepteerden de deal.
De onthulling van Musk kwam kort nadat Thierry Breton, de koning van de censuur van de EU, de voorlopige bevinding aankondigde dat het nieuwe “blue check”-verificatiesysteem van X in strijd was met de DSA. Aangezien iedereen zich nu kan aanmelden en een “geverifieerde status” kan krijgen – in tegenstelling tot vóór Musk, toen het platform willekeurig besliste wie het felbegeerde blauwe vinkje waard was – ondermijnt dit volgens hem het vermogen van gebruikers om weloverwogen beslissingen te nemen over de authenticiteit van een account.
De Commissie beschuldigde X er ook van “onderzoekers geen toegang te geven tot zijn openbare gegevens”, zoals voorgeschreven door de DSA. Ze drong er bij het bedrijf op aan om dergelijke schendingen aan te pakken of een boete te krijgen die kan oplopen tot 6% van de totale wereldwijde jaaromzet, die in 2023 ongeveer 3,4 miljard dollar bedroeg. Niet-naleving kan ertoe leiden dat X helemaal niet meer actief mag zijn in de EU.
De Commissie beweert dat dit allemaal draait om “transparantie” en het beschermen van gebruikers tegen misleiding en desinformatie. Maar de waarheid, zoals Musk suggereert, is dat dit eigenlijk gaat over de wens van de EU – en het uiteindelijke doel van de DSA – om ook online het narratief in het geheim te controleren. Tot zover transparantie.
Deze missie om te censureren wordt gesteund door Mike Benz, een voormalig ambtenaar onder Trump en cyberbeveiligingsexpert die heeft beweerd dat “onderzoekers toegang geven tot openbare gegevens van X” niet zo goedaardig is als het klinkt. In feite is het een dekmantel voor de poging van de EU om “de DSA te gebruiken om X te dwingen het censuurteam dat werd ontslagen toen Elon het overnam, opnieuw te bemannen”. Elon ontsloeg het team omdat, zoals de Twitter Files onthulden, hun enige doel was om in te gaan op verzoeken van de overheid voor censuur. Vandaar Benz’ bewering dat deze “onderzoekers” eigenlijk “politieke agenten” zijn. Musk herplaatste het bericht van Benz en reageerde erop met één woord – “Precies” – en voegde eraan toe dat als de EU handhavingsmaatregelen tegen X onderneemt, hij ze voor de rechter zal slepen.
De taal en beschuldigingen zijn niets nieuws. De basis voor deze strijd werd gelegd op het moment dat Musk Twitter overnam en tweette “de vogel is bevrijd”. Breton antwoordde: “In Europa zal de vogel volgens onze regels vliegen”, met een verwijzing naar de DSA, de wet die diezelfde maand officieel was aangenomen.
Hoewel Musk aanvankelijk beloofde om “de toekomstige Europese regelgeving te respecteren”, duurde de wittebroodsweken niet lang. In mei 2023 trok hij zich terug uit de Code of Practice on Disinformation van de EU, die aanvankelijk vrijwillig was, maar vervolgens de facto wettelijk bindend werd gemaakt onder de DSA. Dit leidde in december tot een onderzoek naar de vraag of het platform de DSA overtrad op gebieden als “risicobeheer, inhoudsmoderatie, duistere patronen, transparantie voor reclame en gegevenstoegang voor onderzoekers”. Vorige week werd geconcludeerd dat dit inderdaad het geval was, vandaar de nieuwste krachtmeting.
Het is moeilijk te zien hoe Musk deze strijd kan winnen. Zeker als je bedenkt dat zijn pro-vrije meningsuiting hem niet alleen tegenover de EU heeft geplaatst, maar ook tegenover een aantal andere regeringen over de hele wereld. Musk heeft “takedown”-verzoeken in Brazilië, India, Australië en Turkije aangevallen en sommige van deze verzoeken zelfs aangevochten bij nationale rechtbanken. In bijna alle gevallen heeft het platform echter gehoor gegeven aan de verzoeken van regeringen. Uit een rapport van vorig jaar bleek zelfs dat X onder Musk meer dan 80% van de censuurverzoeken van overheden had goedgekeurd.
“Het is moeilijk te zien hoe Musk deze strijd kan winnen.”
Dus zelfs terwijl Musk publiekelijk de EU uitdaagt, verwijdert hij berichten – iets waarover veel X-gebruikers hebben geklaagd – vanwege het niet naleven van de DSA. Op 10 oktober bijvoorbeeld, dagen na de aanval van Hamas, gaf Breton een waarschuwing aan Musk wegens vermeende “desinformatie”; X reageerde erop door onmiddellijk tienduizenden stukken inhoud te verwijderen of te markeren.
Musk beschuldigen van hypocrisie zou echter een verkeerde beoordeling zijn. Het voldoen aan deze verzoeken is vaak de enige manier waarop het bedrijf kan blijven opereren – en Musk heeft tenminste, in tegenstelling tot de andere grote platformeigenaren, online censuur in de openbaarheid gebracht. De publicatie van de baanbrekende Twitter Files onthulde het schokkende niveau van samenspanning tussen de Amerikaanse regering en sociale mediabedrijven.
Maar belangrijker is dat X, ondanks de censuur, het enige platform blijft waar informatie relatief vrij kan stromen. Sterker nog, het blijft de grootste bedreiging voor het verlangen van de gevestigde orde naar volledige controle over informatie – en daarom wordt het zo hard aangepakt. Maar van één man, hoe rijk of machtig ook, kan niet worden verwacht dat hij het in zijn eentje opneemt tegen enkele van de machtigste regeringen ter wereld – laat staan tegen de Europese Unie, ’s werelds invloedrijkste supranationale instelling.
Er is nog een andere factor om rekening mee te houden. De wereldwijde aanval op de vrijheid van meningsuiting is niet alleen een gril van losgeslagen, machtswellustige politici en bureaucraten. Het is een systemisch probleem dat te maken heeft met het structurele verval van liberaal-democratische instellingen, vooral in het Westen. Naarmate onze samenlevingen degenereren tot feitelijke oligarchieën die worden gecontroleerd door politiek-economische elites die in toenemende mate aan autoriteit inboeten, wordt het manipuleren van de publieke opinie – niet alleen door middel van propaganda via traditionele massamediakanalen, maar ook in toenemende mate door het controleren en micromanagen van de publieke conversatie die plaatsvindt op sociale mediaplatforms – steeds meer gezien als een noodzaak om de status quo veilig te houden tegen de bedreiging van de democratie. Dit wordt nog verergerd door de toenemende militarisering van de geopolitieke context, die gezien de politieke en economische gevolgen, een bevolking vereist die nog meegaander is..
Het is geen toeval dat het censuur-industrieel complex in de tweede helft van de jaren 2010 begon op te komen. Dit was de tijd waarin het Westen werd opgeschrikt door een ongekende “populistische” reactie tegen de globalisering en de neoliberale orde – Trump, Brexit, de Gele Hesjes en de opkomst van eurosceptische partijen en bewegingen in heel Europa.
Het was ook toen dat de weg naar de toekomstige confrontatie met met Rusland in Oekraïne werd ingeslagen – en toen de NAVO begon met het ontwikkelen van de doctrine van hybride of van cognitieve oorlogsvoering die het managen van de westerse publieke opinie conceptualiseert als een integraal onderdeel van oorlogsvoering. Zoals Jens Stoltenberg, de voormalige secretaris-generaal van de NAVO, het in 2019 verwoordde: “De NAVO moet voorbereid blijven op zowel conventionele als hybride bedreigingen: van tanks tot tweets.”
De COVID-19-pandemie, waarbij voor het eerst massaal online censuur werd toegepast, gaf de westerse elites wat tijd. Maar niet voor lang. Vandaag overspoelt een “populistische” reactie het Westen opnieuw: rechts-populistische partijen komen overal in Europa op en Trump ligt op koers om de volgende Amerikaanse verkiezingen te winnen. Intussen zijn de escalerende spanningen in Oekraïne uitgemond in een niet meer zo proxyoorlog tussen de NAVO en Rusland. Vanuit het perspectief van de westerse elites vraagt dit alles om een verdubbeling van het censuurregime, met een groot verschil: online censuur vond vroeger plaats achter gesloten deuren, buiten de wet om en in een context van plausibele ontkenning namens regeringen; tegenwoordig wordt het geïnstitutionaliseerd en in de grondwet verankerd via instrumenten zoals de DSA.
Elites rechtvaardigen hun censuur op twee manieren: door de reikwijdte van “haatzaaien” voortdurend uit te breiden tot bijna alles; en, nog onheilspellender, door kritische meningen, vooral over buitenlands beleid en geopolitieke zaken, te bestempelen als “desinformatie” of voorbeelden van buitenlandse inmenging. Het is geen toeval dat het allereerste DSA-rapport van de Europese Commissie volledig gericht was op de kwestie van “Russische desinformatie”. Het is veelzeggend dat het rapport “Aan het Kremlin gelieerde accounts” – potentieel elk account dat kritisch is over de NAVO – bijna op hetzelfde niveau plaatst als accounts die verbonden zijn aan of geassocieerd worden met de Russische staat.
Deze opzettelijke vervaging van de grens tussen illegale en schadelijke uitingen en tussen kritische meningen en buitenlandse propaganda staat centraal in het censuurregime, omdat het de elites in de EU in staat stelt om te bepalen wat honderden miljoenen Europeanen wel en niet online kunnen zeggen en lezen. Het is simpelweg door de staat gesanctioneerde censuur. En het zou geen verrassing moeten zijn dat de grootste bedreiging voor de vrijheid van meningsuiting vandaag de dag van de EU komt: het hele institutionele bouwwerk van het blok is immers gericht op het beperken van de democratie door macht over te dragen aan onberekenbare elites die grotendeels geïsoleerd zijn van het volk. Op zijn beurt leidt het van bovenaf opleggen van impopulair beleid aan de bevolking van Europa onvermijdelijk tot verzet, wat vervolgens onderdrukking van de vrije meningsuiting vereist om het verzet tegen te gaan. Het is een vicieuze cirkel.
Dit soort massacensuur moet echt worden gezien als de laatste verdedigingslinie van een wanhopige oligarchie – en niemand vat deze oligarchie beter samen dan Breton zelf, een voormalig zakenman en aannemer van militaire en inlichtingendiensten die de toonaangevendste technocraat is geworden. Als dit een film was, zou je je geen betere keuze kunnen voorstellen dan hem als aartsvijand van de populistische opruier Musk te nemen. Maar het is geen film. Dit is een strijd die de toekomst van de democratie voor de komende jaren zal bepalen. En als we verwachten dat Musk voor de rest van ons vecht, hebben we al verloren.