De tragedie van Faust in onze tijd
Paul Frijters is emeritus professor welzijnseconomie aan de London School of Economics
Inleiding
Mijn nieuwe boekje “the Great Covid Panic” is net uit[1]. Het zet de paniek, de onzin, en het machtsmisbruik van de laatste 18 maanden op een rij, afgerond met toekomstanalyses en de positieve stappen die wij kunnen nemen. Ik wil de komende weken elementen toelichten die erin aan bod komen.
In deze eerste aflevering wil ik stilstaan bij de tragedie die mensen als Rutte, van Dissel, de Jonge, Ferguson, Fauci, Macron, en vele anderen overkomen is: ze zijn volledig verslaafd geraakt aan macht en lijken niets meer te schuwen om de macht te behouden en uit te breiden. Ik wil er op een manier over praten die duidelijk maakt hoe menselijk ze eigenlijk zijn en hoe lastig het is voor iedereen om niet aan die verleiding toe te geven. Het is het verhaal van Faust in de moderne tijd: in ieder land hebben we gezien dat hordes medici en politici voor macht bezweken zijn. Om dit te begrijpen moeten we één van de vervelendste vragen opperen die we onszelf als mens kunnen stellen[2]: waarom is macht toch zo verleidelijk? Het is de vraag waar vele grote kunstenaars en politieke denkers zich mee bezig hielden. Het is de tragedie van Faust.
Macht, een verleidelijke kracht
Misschien is de belangrijkste reden waarom macht zo verleidelijk is, dat het enorm veel respect oplevert. Macht is nu eenmaal niet te vermijden voor de buitenwacht, dus macht trekt mensen aan die er iets van willen. Een machtig persoon heeft dan ook steevast mensen om hem of haar heen die continu vleien en op allerlei manieren laten blijken, dat wat een machtige zegt en doet heel belangrijk is[3]. Bedenk hoe dat voor jou zou voelen: iedere geopperde hersenscheet wordt herhaald, ‘uitgevoerd’, ‘geconcretiseerd’, en ‘opgepikt’. Daarmee krijg je het idee dat je eigen ego uitgesmeerd wordt over enorme gebieden, wat een heerlijk gevoel van zelfuitbreiding meebrengt, alsof je vertienvervoudigt. Denk aan hoe in de film ‘The Matrix’ de machthebber (‘agent Smith’) zichzelf kloont (‘More me’), zodat uiteindelijk iedereen precies is zoals hij. Dat respect en gevoel van gespiegeld worden is een enorm verslavend gevoel, niet alleen voor psychopaten, maar eigenlijk voor iedereen. Het is hetzelfde soort gevoel dat een topvoetballer heeft als ie voor een groot publiek speelt: zien en ervaren dat anderen enorm respect voor je hebben. Je acties worden gekopieerd in de kelen en ogen van duizenden. Macht geeft datzelfde gevoel. Wees eerlijk, wie droomt daar niet een beetje van?
Macht als aphrodisiacum
Het tweede verleidelijke aan macht, vooral voor mannen, is dat het echt veel seksuele aandacht oplevert[4]. Zoals de Amerikaanse staatsman Henry Kissinger ooit eens zei tegen Mao toen die hem speels vroeg of zijn mooie jonge assistente in hem geïnteresseerd zou zijn: “macht is het ultieme aphrodisiacum”. De oude Mao lachte hem terug met tanden die hij naar verluid nooit poetste[5]. Er wordt op dit punt veel gelogen, want natuurlijk fantaseert niet iedereen over seks met een machtig persoon, maar het is toch echt niet moeilijk om de vele voorbeelden van de aantrekkelijkheid van macht zelf te zien. Kijk bijvoorbeeld eens naar plaatjes van koningen en koninginnen en vraag jezelf af wie duidelijk aangetrouwd is.
De seksuele aantrekking die bij macht hoort wordt continu ervaren, ook door mannen en vrouwen die er niets mee doen. Zelfs voor de braafste huisvader die thuis qua seks niets te klagen heeft is het toch wel zo lekker als hordes mooie dames openlijk zitten te flirten, al is het maar om wat van hem gedaan te krijgen of een blik te vangen. Op dat punt maakt het niet of men hetero, homo, transgender, of wat dan ook is: de ervaring echt gewild te zijn is enorm verslavend, vooral voor mannen en vrouwen die zonder macht geen enkele aandacht krijgen. Ik durf te wedden dat bijvoorbeeld een van Dissel of een Hugo de Jonge niet kon geloven wat er op dat punt met hem gebeurde toen de coronacrisis hem zo overduidelijk veel machtiger maakte dan ie al was[6]. Het zijn sekssymbolen geworden en reken maar dat ze dat geweldig vinden. Ik kan het ze niet kwalijk nemen.
Macht evolutionair gezien
Dit tweede aspect van macht is evolutionair compleet logisch: een machtige man of vrouw kan beter voor nageslacht zorgen en is dus een aantrekkelijke partner. Dit maakt het ook nog eens evolutionair compleet logisch om macht na te jagen. Vooral voor vruchtbare mannen die nou eenmaal niet hun eigen kinderen hoeven te dragen voor 9 maanden en er dus in principe veel meer kunnen krijgen dan vrouwen als ze via macht maar toegang krijgen. Sterker nog, deze dynamiek betekent, dat het cruciaal is om ook het nageslacht een machtsobsessie mee te geven, want zij die het niet eens willen zullen de machtsstrijd niet hard genoeg spelen om hem te winnen.
Een zekere machtswellust hoort dus inherent bij de menselijke evolutie en is dus niet iets is wat je er met opvoeding uit krijgt of alleen een eigenschap van psychopaten is. Het heeft dus geen enkele zin te fantaseren over maatschappijen waarin er geen machtsstrijd is tussen megalomane machtswellustelingen, want dat is een fantasie zonder echte mensen. We zijn allemaal uitgeselecteerd om megalomane machtswellustelingen te kunnen worden onder de juiste omstandigheden.
Macht corrumpeert
Zoals de Engelse staatsman Lord Acton dan ook zei: “Power corrupts and absolute power corrupts absolutely” (‘macht corrumpeert en absolute macht corrumpeert absoluut’). Hij liet dus geen ruimte voor uitzonderingen. Wat minder bekend is, is dat Lord Acton er dan ook een heel belangrijke conclusie aan vastplakte over hoe de menselijke geschiedenis nou echt gelezen moet worden: “Great men are almost always bad men, even when they exercise influence and not authority” (‘grote mannen zijn bijna altijd slechte mannen, zelfs als ze alleen invloed en niet autoriteit uitoefenen’).
Persoonlijk neem ik Hugo, Rutte, etc., dus ook niets kwalijk. Zij hebben de laatste 18 maanden volstrekt normaal menselijk gedrag vertoond. Het zijn monsters geworden omdat de omstandigheden ze verleidingen bracht waar uiteindelijk iedereen voor gezwicht zou zijn. Hen begrijpen is echter iets anders dan vergeven. Ik wil nog steeds dat ze voor hun daden berecht worden omdat ik denk, dat gerechtigheid in het belang van het land is en niet omdat gerechtigheid zal helpen de menselijke natuur aan te passen. Gerechtigheid is nodig als prikkel om het systeem te veranderen.
Morele roem
De derde verleiding van macht is het idee dat je iets goeds kunt doen en dus ook nog eens een morele held kan zijn. Macht betekent nou eenmaal dat je wat gedaan kan krijgen, dus als je morele wensen hebt dan brengt meer macht die wensen meer binnen bereik. Dus een moreel mens heeft een natuurlijke drang om macht zoeken om die morele wensen te verwezenlijken. Ze zoeken de verleiding op, vaak in de illusie dat nou juist zij er weerstand aan kunnen bieden. Voor een tijdje en met mate kan dat wel, maar morele roem is echter net als andere roem verslavend, want het smaakt naar meer. Op die manier verleidt macht juist de meest morele mensen die je maar hebt: hun moreel ego wordt erdoor gepaaid en vergroot. Juist daarom had Lord Acton het over hoe ook ‘invloed’ corrumpeert.
Faust in de 21e eeuw
Het massale machtsmisbruik van de laatste 18 maanden is dus de tragedie van Faust in onze eigen tijd, gezien in vrijwel ieder land. Faust dacht dat ie goed was, maar ging volledig voor de bijl door alle voordelen van macht aangeboden door de duivel. In sommige versies van het Faustverhaal (zoals die van Goethe) probeerde Faust het nog goed te maken, maar het basisverhaal is dat Faust symbool staat voor iedereen en dat iedereen voor de bijl gaat.
Dit is ook het voornaamste punt van het boek en de film ‘Lord of the Rings’. ‘De ring van macht’ corrumpeert uiteindelijk iedereen zonder ook maar één uitzondering. Frodo hield het het langst vol omdat hij zo eenvoudig was, van de natuur hield, en zo hield van een volk dat hij probeerde het te redden. Frodo nam de ‘ring van macht’ om hem te vernietigen en zijn volk te redden – de nobelste reden die je maar kunt verzinnen – maar uiteindelijk ging ook Frodo voor de bijl en kon ie de ring niet van zich afzetten. De enige reden dat het toch nog goed afliep was omdat iemand anders die ring ook wilde hebben. In het gevecht om de ring gebeurde goede dingen.
Wie dus gelooft in zoiets als een ziel (een echte CDA’er?) zou dan ook intens medelijden moeten hebben met al die konkelende politici, medici, miljardairs, etc. Ze hebben hun ziel massaal verloren de laatste 18 maanden. Ikzelf geloof niet zo in zielen en ben helaas ook van mening dat mensen alleen spijt krijgen van machtsmisbruik als ze er niet mee weg komen. Ook dat punt zit in ‘Lord of the Rings’ waar iedereen die ooit de ring van macht gedragen had er altijd een zekere hunkering aan overhield, hoe erg het ook voor ze uitpakte. Tot aan hun sterfbed bleven ze heimelijk hopen nog even de ring te dragen en dus nog even machtig te kunnen zijn.
Macht in balans
Begrijp me niet verkeerd, ik zeg niet dat macht de zin van het leven is of dat er niet betere zaken zijn om voor te leven. Er zijn veel prachtige dingen om voor te leven, inclusief muziek, schoonheid, vervoering, dans, spiritualiteit, gezelschap, seks, de natuur, een goed gesprek en een vol glas. Het punt is dat macht ons aller verleiding is en we uiteindelijk allemaal voor de bijl gaan. De laatste 18 maanden heeft ons aangetoond hoe kort dat ‘uiteindelijk’ eigenlijk wel niet is voor zovelen. Dus moeten we onze samenleving zo opzetten, dat die verleiding niet te erg is en niet te lang duurt. Het lijkt mij dus bijvoorbeeld een goed idee om in de grondwet op te nemen, dat niemand langer dan 10 jaar premier kan zijn.
Het inzicht dat macht iedereen corrumpeert staat aan de basis van de Amerikaanse grondwet, het idee van scheiding der machten en het idee van competitie. Machtswellust is onvermijdelijk en de manier om er als samenleving mee om te gaan is niet te doen alsof er oncorrumpeerbare mensen zijn die we de macht moeten geven, maar om het systeem zo op te zetten, dat de machtigen altijd door andere machtigen in balans gehouden worden en dat niemand te lang machtig is. Dat is de les van Machiavelli, Montesquieu (die ons het idee van scheiding der machten bracht), onze eigen grondwet, Tolkien, en Faust. Het is een les waar vele mensen een rothekel aan hebben omdat ze niet die kant van zichzelf willen zien. De laatste 18 maanden zijn wat dat betreft een dure herinnering geweest aan deze basisles van onze geschiedenis: macht corrumpeert en niemand is immuun. Dat in te durven zien is een liefde voor waarheid. Met die waarheid te leren leven is een keuze voor liefde.
____________________________________________________
[1] The Great Covid Panic: What Happened, Why, and What To Do Next
[2] Ik schreef hier in 2013 al een lijvig boek over:
Economic theory greed love groups and networks | Economics: general interest | Cambridge University Press
[3] Vooral Machiavelli was hier heel eerlijk over: The Prince – Wikipedia
[4] Evolutionaire redenen hiervoor zijn bijvoorbeeld uitgebreid te vinden in Simpson, J. A., & Kenrick, D. T. (2014). Evolutionary social psychology. Psychology Press. Evolutionary Social Psychology | Jeffry A. Simpson, Douglas T. Kenrick (taylorfrancis.com)
[5] The Tyrant Mao, as Told by His Doctor (Published 1994)
[6] Bijv: Gen-Z deelt massaal hun crush op Hugo de Jonge op social media (thebestsocial.media)